Na portalu pomorskie.eu ukazał się wywiad z Anną Pałubicką, kierownikiem Zakładu Diagnostyki Laboratoryjnej i Mikrobiologicznej z Bankiem Krwi w naszym szpitalu.   
„Czy to prawda, że cierpimy z powodu niedoboru witaminy D. Sprawdziliśmy, jak jest naprawdę [WYWIAD]
08.12.2017 Dorota Kulka

IMG 4945 1 30 A. Palubicka

 mgr Anna Pałubicka

Mówi się o niej pigułka słońca i jest niezbędna jesienią i zimą. Wpływa na mineralizację kości, zapobiega powstawaniu nowotworów, wspomaga odporność – to tylko niektóre z zadań witaminy D. Czemu jeszcze służy?

Jesteś osłabiony, masz nadciśnienie tętnicze, zmagasz się z cukrzycą czy otyłością. Być może brakuje Ci witaminy D i należy sprawdź jej poziom.

O tym, jak ważna dla człowiek jest witamina D opowiada Anna Pałubicka, kierownik Zakładu Diagnostyki Laboratoryjnej i Mikrobiologicznej z Bankiem Krwi Szpitala Specjalistycznego w Kościerzynie.
 

Czym jest witamina D?

– Witamina D jest grupą rozpuszczalnych w tłuszczach związków organicznych, wywierających wszechstronne działanie fizjologiczne na nasz organizm. Pod terminem „witamina D" kryją się tak naprawdę dwa róże związki ergokalcyferol (witamina D2) oraz cholekalcyferol (witamina D3). Ten pierwszy występuje w roślinach i grzybach. Drugi znajdziemy w produktach pochodzenia zwierzęcego, ale powstaje również pod wpływem promieniowania ultrafioletowego wskutek syntezy skórnej. Witamina D jest jedną z witamin, które najtrudniej dostarczyć naszemu organizmowi. Nawet pomimo zróżnicowanej diety czy odpowiedniej aktywności fizycznej na świeżym powietrzu, większość z nas ma jej niedobory.

 Do czego służy? Jakie pełni funkcje?

– Kolejne badania naukowe wskazują, że witamina D pozytywnie wpływa na szereg funkcji naszego organizmu. Szacuje się, że reguluje ona ekspresję około 300 genów, czyli prawie 3 proc. ludzkiego genomu. Do tej pory udowodniono jej pozytywny wpływ na  mineralizację kości i funkcjonowanie układu kostnego, właściwy stan kostek ucha wewnętrznego, komórki szpiku kostnego, gęstość i stan uzębienia, regulację gospodarki wapniowo-fosforanowej, regulację wydzielania insuliny i wpływ na poziom cukru we krwi, wspomaganie systemu immunologicznego, działanie przeciwbakteryjne, zapobieganie powstawaniu nowotworów (okrężnicy, piersi, prostaty, chłoniaka nieziarniczego) i układ nerwowy, skurcze mięśni i serca.

Narządami docelowymi działania witaminy D w regulacji gospodarki wapniowej są przewód pokarmowy, kości, nerki i przytarczyce.

Czy to prawda, że ludzie mają jej niedobór?

– Badania dowodzą, że zarówno w Polsce, jak i w całej Europie deficyt witaminy D jest zjawiskiem bardzo powszechnym. Niedobór witaminy D występuje u osób w każdej grupie wiekowej i może dotyczyć nawet 90-95 proc. populacji. Zalecenia dotyczące suplementacji witaminą D są przestrzegane z reguły tylko w pierwszym okresie życia dziecka. Później, kiedy dziecko jest starsze, witamina D nie jest suplementowana.

Co go powoduje?

–  Powszechny niedobór witaminy D w naszej populacji spowodowany jest przede wszystkim brakiem słońca oraz dietą ubogą w witaminę D. Warunki klimatyczne, w jakich żyjemy sprawiają, że w okresie jesienno-zimowym witamina D w naszej skórze nie jest wytwarzana. Kąt padania promieni słonecznych związany z położeniem Polski na kuli ziemskiej nie pozwala w tym okresie na wytworzenie witaminy D nawet w piękny, słoneczny dzień.  W miesiącach letnich niedobór witaminy D jest spowodowany częstym przebywaniem w pomieszczeniach (wynikającym z pracy w budynkach), zbyt małą aktywnością na świeżym powietrzu oraz powszechnym stosowaniem kremów z filtrami.

Często jesienią odczuwamy zmęczenie i osłabienie, spadek formy, mamy złe samopoczucie czy spadki nastroju. W tym okresie dobrze byłoby upewnić się czy jesteśmy w grupie 95 proc. osób, u których stwierdza się niedobór witaminy D i zbadać poziom 25-hydroksywitaminy D we krwi.

Przyczyną jakich chorób jest jej niedobór?

– Witamina D działa na cały organizm, niezależnie od wieku, a jej niedobór leży u podłoża różnych problemów zdrowotnych. Przede wszystkim to powszechnie znany czynnik ryzyka rozwoju krzywicy, osteoporozy i osteomalacji (choroba, która polega na niedostatecznej mineralizacji i zmniejszeniu gęstości kości – przyp. red.). Niedobór objawia się ogólnym osłabieniem, zmniejszeniem siły mięśniowej, zaburzeniami snu, niepokojem. Wśród dodatkowych parametrów należy wymienić prawidłową kalcemię (poziom wapnia –  przyp. red.), hipofosfatemię (niedobór fosforu – przyp. red.), wzrost aktywności fosfatazy zasadowej (enzym znajdujący się w błonie wielu komórek – przyp. red.)  w surowicy oraz wzmożone wydalanie z moczem wapnia i fosforu, hydroksyproliny (aminokwas endogenny wchodzącym w skład podstawowych białek tkanki łącznej – przyp. red.) oraz aminokwasów. Potwierdzono związek niedoboru witaminy D z zastoinową niewydolnością serca, rozwojem nadciśnienia tętniczego, cukrzycą, otyłością. Jest coraz więcej dowodów, że niedobór witaminy D może zwiększać ryzyko pewnych nowotworów, zaburzeń immunologicznych i chorób sercowo-naczyniowych.

Skąd czerpać witaminę D?

– Witamina D w naszym organizmie może pochodzić z dwóch źródeł – syntezy skórnej oraz diety. Najważniejszym źródłem witaminy D jest słońce. Synteza skórna pod wpływem promieniowania słonecznego UVB może pokryć aż 90 proc. Dziennego zapotrzebowania na witaminę D.

 Od czego zależy wytwarzanie witaminy D w skórze ?

– Efektywność skórnej syntezy witaminy D jest zależna od wielu czynników, takich jak: szerokość geograficzna, pora roku, pora dnia, grubość pokrywy chmur, stopień zanieczyszczenia powietrza, czas ekspozycji na promieniowanie słoneczne, powierzchnia ciała poddana działaniu promieni słonecznych, stosowane kremy z filtrami UVB, odzież, wiek, pigmentacja skóry. W związku z położeniem geograficznym Polski, efektywna synteza skórna witaminy D zachodzi właściwie wyłącznie od końca kwietnia do początku września, w słoneczne dni w godzinach 10.00-15.00. Należy wtedy przebywać na słońcu przez minimum 15 minut dziennie i mieć odsłonięte przynajmniej 18 proc. powierzchni ciała (twarz, przedramiona i częściowo nogi) oraz nie należy stosować filtrów przeciwsłonecznych. Niestety w podanych godzinach przebywamy zazwyczaj w biurze, w domu lub samochodzie. A kończąc pracę po godzinie 15., nawet w bardzo pogodny dzień, nie mamy szans zsyntetyzować odpowiedniej ilości naturalnej witaminy D. Dodatkowo czynniki takie, jak: zachmurzenie, zanieczyszczenia powietrza, mgły, zmniejszają ilość promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni ziemi, a co za tym idzie, mniejsza jest szansa na wytworzenie witaminy D. W cieniu ilość promieniowania słonecznego zmniejszona jest o 60 proc. Natomiast od września do kwietnia w Polsce synteza skórna naturalnej witaminy D praktycznie nie zachodzi. Polska jest położona między 49 a 55 równoleżnikiem na półkuli północnej, co powoduje, że zimą nasłonecznienie jest niewielkie. Promieniowanie UVB, pod wpływem którego zachodzi synteza witaminy D w skórze, nie dociera do powierzchni ziemi. Zostaje rozproszone w górnych warstwach atmosfery i w zasadzie w całości jest pochłaniane przez warstwę ozonową.

W jakich produktach występuje witamina D?

– Najwięcej witaminy D zawierają tłuste ryby morskie, takie jak: węgorz, łosoś, śledź czy makrela. Polacy niestety spożywają ryby za rzadko. Ryby są drogim produktem, a dieta obfitująca w duże ilości ryb może się szybko znudzić. Aby zapewnić sobie dawkę 1000 j.m. witaminy D należałoby codziennie zjadać np. 200 g pieczonego łososia lub aż 660 g makreli. Osoby, które nie lubią ryb mogą znaleźć witaminę D w innych produktach, ale są to dużo mniej wartościowe źródła. Żeby dostarczyć do organizmu dawkę 1000 j.m. witaminy D z innych produktów niż ryby, należałoby codziennie zjadać np. 20 jajek, kilka kilogramów sera żółtego lub wypić ponad 80 litrów mleka. Z praktycznego punktu widzenia naturalne źródła witaminy D, ze względu na ograniczone możliwości ich spożywania (ilościowe lub ekonomiczne), nie są w stanie zaspokoić zapotrzebowania organizmu człowieka na witaminę D. W codziennej diecie są czynniki, które mogą polepszać wchłanianie witaminy D lub je zaburzać. Do tych pierwszych należą: wielonienasycone kwasy tłuszczowe, wapń, fosforany i witaminy: A, C i E. Niekorzystnie na przyswajanie witaminy D wpływają: alkohol, środki przeczyszczające oraz glikokortykosteroidy.

Kiedy przyjmować witaminę D?

– Słońca jest niewiele w ciągu roku, a nasza dieta jest uboga w witaminę D. Aby pokryć zapotrzebowanie na witaminę D, zwłaszcza jesienią i zimą, trzeba sięgnąć po suplementy. Naukowcy twierdzą, że preparaty farmakologiczne z witaminą D można i należy stosować od pierwszych dni życia do późnej starości oraz że w zalecanych dawkach witamina D jest bezpieczna i przy właściwym stosowaniu tych preparatów nie da się jej przedawkować. Decyzję o rozpoczęciu suplementacji zawsze warto skonsultować ze specjalistą, który pomoże określić odpowiednią dla nas dawkę, a także określi czy nie ma przeciwwskazań w jej przyjmowaniu. Osoby starsze oraz kobiety w okresie menopauzy powinny szczególnie dbać o dostarczanie odpowiednich dawek witaminy D. Wraz z wiekiem dochodzi u nich do utraty masy kostnej, co powoduje osłabienie kości. Synteza skórna staje się coraz mniej efektywna, a unikanie słońca dodatkowo utrudnia wytwarzanie witaminy D.

Czy można brać ją profilaktycznie bez badań? Czy lepiej zbadać jej poziom przed rozpoczęciem zażywania?

– Warto wiedzieć, jaki jest poziom witaminy D w naszym organizmie. Wówczas można prawidłowo ustalić dawkę, jaką będziemy przyjmować. Ilość jednostek witaminy D powinna być dopasowywana zawsze indywidualnie. Pod uwagę należy brać również dietę i tryb życia.

Jak zbadać poziom witaminy D w organizmie?

– Poziom witaminy D we krwi oznacza się laboratoryjnie. Wskaźnikiem jest wartość stężenia 25-hydroksywitaminy D, czyli kalcydiolu w surowicy krwi, który określa się w nanogramach na mililitr lub w nanomolach na litr.

O deficycie witaminy D mówimy wtedy, gdy stężenie 25-hydroksywitaminy D we krwi, wynosi poniżej 20 ng/ml (poniżej 50 nmol/l), a optymalne stężenie to 30-50 ng/ml (75–125 nmol/l).

Czy można przedawkować witaminę D?

– Właściwie jest to mit, że łatwo przedawkować witaminę D. Przypadki zatrucia witaminą D zdarzają się bardzo rzadko i tylko w przypadku brania szalonej wielkości dawek [powyżej 100.000 UI (2500 μg)] przez długi okres czasu.

Nie jest możliwe przedawkowanie witaminy D w warunkach, kiedy dostarczamy ją sobie przez pożywienie i nawet przy silnej ekspozycji na słońce. Nasz organizm potrafi bronić się przed wysokimi dawkami witaminy D, powstającymi w skórze pod wpływem promieniowana. Jednym z mechanizmów ochronnych naszego organizmu jest melanina (barwnik występujący w skórze). I chociaż bez obaw możemy jeść produkty bogate w witaminę D oraz korzystać z kąpieli słonecznych, to lepiej zachować ostrożność przy suplementacji. Przedawkowanie witaminy D może się zdarzyć w dwóch przypadkach przyjmowania przez długi okres bardzo wysokich dawek suplementu oraz nadwrażliwości na podawaną witaminę.

Stosowanie zbyt wysokich dawek może się zdarzyć u osób, które przyjmując preparaty w formie kropli mylą się w wyliczaniu właściwych dawek. Może również przytrafić się osobom, które łączą preparaty zawierające witaminę D wraz z preparatami multiwitaminowymi, a także spożywają żywność wzbogaconą w daną witaminę (mleka witaminizowane, płatki śniadaniowe, margaryny). Należy również pamiętać, że w niektórych chorobach, np. sarkoidozie (choroba układu odpornościowego cechująca się powstawianiem ziarniaków – przyp. red.), gruźlicy czy idiopatycznej hiperkalcemii (nadmiar wapnia w organizmie – przyp. red.) znacznie mniejsze dawki mogą powodować objawy przedawkowania. Pacjenci z kamicą nerkową lub stosujący leki moczopędne również powinni ostrożnie stosować suplementy witaminowe.

Jakie są wtedy objawy i skutki?

– Zbyt duży poziom witaminy D w organizmie prowadzi do nadmiernego odkładania się wapnia w organach i naczyniach krwionośnych. Początkowo objawy mogą zostać niezauważone. Należą do nich: brak apetytu, wzmożone pragnienie, wymioty, zaparcia oraz spowolnienie wzrostu. Mogą pojawić się też zaburzenia neurologiczne, takie jak: obniżone napięcie mięśniowe, nadpobudliwość czy rozdrażnienie.  W niektórych przypadkach może dojść do wielomoczu czy powiększenia wątroby i śledziony. W ciężkich przypadkach może ujawnić się nadciśnienie i niewydolność nerek. Wysokie stężenie witaminy D i wapnia może prowadzić do zwapnień i uszkodzenia niektórych narządów, np. nerek lub naczyń krwionośnych, ponieważ organizm próbuje obniżyć poziom wapnia we krwi odkładając fosforan wapnia w narządach. Niezwykle groźne jest przedawkowanie tej witaminy przez kobiety w ciąży. Może doprowadzić do deformacji w układzie kostnym nienarodzonego dziecka.

Kiedy i jak ją przyjmować?

– Witaminę D najlepiej przyjmować zaraz po zjedzeniu dużego (głównego) posiłku, gdyż wchłania się najlepiej w obecności tłuszczów. Nigdy na czczo, nigdy przed snem. Popijać wodą lub tłustym mlekiem.

Dziękuję za rozmowę.
Rozmawiała Dorota Kulka

Anna Pałubicka, kierownik Zakładu Diagnostyki Laboratoryjnej i Mikrobiologicznej z Bankiem Krwi Szpitala Specjalistycznego w Kościerzynie. Od 20 lat pracuje w Szpitalu w Kościerzynie, jest diagnostą laboratoryjnym,  specjalistą mikrobiologii, członkiem zespołów tematycznych Zespołu ds. Zakażeń Szpitalnych, Komitetu Terapeutycznego, Zespołu ds. Jakości, Komitetu  Transfuzjologicznego. Pełni również funkcję przewodniczącej Zespołu ds. Szpitalnej Polityki Antybiotykowej. Jej pasje to: poezja, psychologia, literatura faktu i kryminalna, muzyka aktorska.

Zawartość witaminy D w produktach żywnościowych

Produkt

Zawartość witaminy D       

węgorz świeży

1200 j.m./100 g

śledź marynowany

480 j.m./100 g

śledź w oleju

808 j.m./100 g

gotowana/pieczona makrela

152 j.m./100 g

ryby z puszki (tuńczyk, sardynki)

200 j.m./100 g

dorsz świeży

40 j.m./100 g

gotowany/pieczony łosoś

540 j.m./100 g

ser żółty

7,6–28 j.m./100 g

mleko krowie

0,4–1,2 j.m./100 ml

żółtko jajka

54 j.m./żółtko

synteza w skórze pod wpływem promieniowania 
UVB – ekspozycja ramion i nóg przez 15 minut 
na pełnym słońcu latem

2000-4000 j.m.

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę D – dawkowanie rekomendowane przez specjalistów

noworodki i niemowlęta:

  • w wieku 0-6 miesięcy: 400 j.m./dobę (10 μg/dobę); suplementacja powinna rozpocząć się od pierwszych dni życia,
  • w wieku 6-12 miesięcy: 400-600 j.m./dobę (10- 15 μg/dobę), zależnie od podaży witaminy D w diecie.

dzieci i młodzież:600-1000 j.m./dobę (15-25 μg/dobę) zależnie od masy ciała, w miesiącach wrzesień-kwiecień lub przez cały rok, jeśli nie jest zapewniona synteza skórna witaminy D w lecie.

dorośli: 800-2000 j.m./dobę (20-50 μg/dobę) zależnie od masy ciała, w miesiącach wrzesień-kwiecień lub przez cały rok, jeśli nie jest zapewniona synteza skórna witaminy D w lecie (seniorzy, osoby powyżej 65 roku życia, powinni otrzymywać suplementację w takiej dawce przez cały rok).

kobiety w ciąży: 1500-2000 j.m./dobę (37,5-50 μg/dobę). Suplementacja w takiej dawce powinna rozpocząć się nie później, niż od drugiego trymestru ciąży.

dzieci i młodzież otyła: 1200-2000 j.m./dobę (30-50 μg/dobę), zależnie od stopnia otyłości, w miesiącach wrzesień-kwiecień lub przez cały rok, jeśli nie jest zapewniona synteza skórna witaminy D w lecie.

dorośli otyli: 1600-4000 j.m./dobę, (40-100 μg/dobę), zależnie od stopnia otyłości, przez cały rok.

pracownicy nocnych zmian oraz ciemnoskóre osoby dorosłe: 1000-2000 j.m./dobę, (25-50 μg/dobę), zależnie od masy ciała.
 

Schorzenia, w których wskazane jest zbadanie poziomu witaminy D:

  • krzywica, osteomalacja, ból mięśniowo-szkieletowy, skłonność do upadków, osteoporoza pierwotna i wtórna
  • zaburzenia gospodarki wapniowo-fosforanowej, zwiększone stężenie PTH, niedoczynność przytarczyc
  • przedłużona glikokortykosteroidoterapia
  • leczenie przeciwpadaczkowe, leczenie ketokonazolem, przyjmowanie leków przeciwretrowirusowych (leczenie zakażonych HIV)
  • zaburzenia wchłaniania, długotrwałe diety eliminacyjne, w tym dieta związana z leczeniem alergii na białko mleka krowiego, nietolerancja laktozy, całkowite żywienie pozajelitowe, zaburzenia odżywiania
  • zespół upośledzonego trawienia i/lub wchłaniania, mukwiscydoza, celiakia, po operacjach bariatrycznych
  • przewlekła niewydolność nerek w 3–5 stadium, stan po przeszczepieniu nerki
  • przewlekła niewydolność wątroby, cholestaza
  • choroby ziarniniakowe (gruźlica, sarkoidoza)
  • choroby sercowo-naczyniowe, nadciśnienie
  • choroby autoimmunizacyjne
  • choroby nowotworowe
  • choroby alergiczne (m.in. astma, atopowe zapalenie skóry)
  • niektóre infekcje, m.in. wirusowe zapalenie wątroby typu C, nawracające ostre infekcje dróg oddechowych
  • otyłość.

Ocena stanu zaopatrzenia organizmu w witaminę D

terminologia

Stężenie 25(OH)D w surowicy

nmol/l                                               ng/ml

deficyt

0-50

0-20

stężenie suboptymalne

50-75

20-30

stężenie optymalne

75-125

30-50

stężenie wysokie

125-250

50-100

stężenie potencjalnie toksyczne

powyżej 250

powyżej 100

poziom toksyczny

powyżej 500

powyżej 200